Historia:
1989 – nowelizacja konstytucji PRL. Wprowadzono art. 5, który pozwolił na ustanowienie samorządu terytorialnego w gminie ustawą z 8 III 1990.
Ósmego marca 1990 roku – kolejna zmiana w Konstytucji. Wprowadzono rozdział VI zatytułowany Samorząd terytorialny. Określono tam samorząd jako podstawową formę organizacji życia społecznego, zaspokajającą zbiorowe potrzeby. Tam też zagwarantowano osobowość prawną gminy.
17 X 1992 – tzw. Mała Konstytucja (Ustawa o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz samorządzie terytorialnym). Samorządu dotyczył rozdział V. Zapisy były podobne do tych z nowelizacji w marcu 1990 roku.
Konstytucja z 2 IV 1997 roku:
- Preambuła – już tam zapisana jest zasada pomocniczości
- 15 – zapewnienie decentralizacji władzy publicznej
- 15 ust. 2 – nakaz kształtowania podziału terytorialnego państwa z uwzględnieniem więzi społecznych, gospodarczych i kulturowych oraz w sposób zapewniający jednostkom terytorialnym wolność wykonywania zadań publicznych
- 16 – rozstrzygnięcie o wspólnocie samorządowej i zapewnienie samorządowi uczestnictwa w sprawowaniu władzy publicznej
- 16 ust. 2 – samodzielność, odpowiedzialność i działanie samorządu we własnym imieniu przy sprawowaniu władztwa [władztwo – możliwość podejmowania decyzji w zakresie zadań jakie zostały ustawowo przyznane]
- 165 ust. 1 – gwarancja osobowości prawnej i praw majątkowych jednostek samorządu
- 167 – gwarancja samodzielności finansowej jednostek samorządu
- 167 ust. 1 – zasada odpowiedniości – podział dochodów powinien wynikać z podziału zadań między państwo a samorząd.
- 168 – władztwo dochodowe jednostek samorządu terytorialnego – tzn. możliwość nakładania podatków i opłat lokalnych.
- 169 ust. 4 – władztwo organizacyjne – ustrój wewnętrzny jednostki samorządu terytorialnego ustanawiają jej organy stanowiące.
Nadzór nad samorządem terytorialnym według Konstytucji:
Art. 171 mówi o zakresie nadzoru nad samorządem terytorialnym oraz podmiotach uprawnionych do jego sprawowania. Jedynym kryterium nadzoru jest legalność a organami go sprawującymi są Prezes Rady Ministrów, wojewodowie i Regionalne Izby Obrachunkowe. Ust. 3 normuje możliwość rozwiązania organu stanowiącego samorządu terytorialnego. Może to nastąpić tylko w przypadku rażącego naruszenia Konstytucji lub ustaw. Rozwiązania dokonuje Sejm na wniosek Prezesa Rady Ministrów.
Konstytucyjnym narzędziem ograniczającym nadzór nad samorządem terytorialnym jest zgodnie z art. 165 ust. 2 jest ochrona sądowa. Sądownictwo również, a dokładnie rzecz ujmując sądownictwo administracyjne, ma za zadanie zgodnie z art. 166 ust. 3 rozstrzygać spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej.
Zgodnie z art. 188 i art. 191 organ stanowiący samorządu terytorialnego może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie czy dany akt prawny (ustawa, umowa międzynarodowa, rozporządzenie) jest zgodne z porządkiem prawnym. Trzeba jednak zaznaczyć, że zgodnie z art. 191 ust. 2 dotyczy to tylko aktów prawnych, które regulują sprawy objęte zakresem działania samorządu terytorialnego.