Spory i konflikty są wpisana w życie człowieka. Część z nich można rozwiązać tylko na drodze sądowej, jednak w wielu przypadkach angażowanie wymiaru sprawiedliwości nie jest konieczne. Jedną z metod pozasądowego rozwiązywania sporów jest mediacja – regulowana przepisami kodeksu postępowania cywilnego. Co warto o niej wiedzieć?
Dla zwaśnionych stron często najtrudniejsze jest podjęcie rzeczowej rozmowy na temat dzielącego je sporu. Dlatego w razie konfliktu zwracają się najchętniej do Sądu, który w oparciu o przepisy prawne podejmuje rozstrzygającą decyzję co do tego, która ze stron ma rację. Mediacja daje osobom skłóconym szanse na znalezienie najbardziej satysfakcjonującego je rozwiązania konfliktu poprzez szczerą rozmowę o trudnych dla nich tematach. Obecność neutralnego i bezstronnego mediatora, ma pomóc stronom stworzyć niezbędną do tego atmosferę wzajemnego zaufania i otwartości.
Wśród wielu zalet mediacji, ciężko odnaleźć jakąś zasadniczą jej wadę. Bezsprzecznie jest ona tańszym i szybszym sposobem rozwiązywania sporów od procesu sądowego. Strony chętniej podporządkowują się rozstrzygnięciom, które same w toku długotrwałych negocjacji wypracowały. W trakcie mediacji są też bardziej samodzielne niż w procesie, bo mają wpływ zarówno na przebieg mediacji jak i treść podpisywanego finalnie porozumienia. Mediacja oferuje też szerszy wachlarz możliwych rozwiązań konfliktu niż przepisy prawne. Wreszcie – dzięki mediacji następuje odciążenie wymiaru sprawiedliwości, a tym samym usprawnienie i przyspieszenie postępowań w sprawach, w których podjęcie mediacji jest niemożliwe.
Szukać wyjścia, a nie winnego
Mówiąc najprościej – mediacja to sposób rozwiązywania sporów bez udziału organów wymiaru sprawiedliwości. W toku mediacji strony zwracają się do postronnej osoby zwanej mediatorem, aby pomogła im polubownie rozwiązać istniejący między nimi spór. Czyli podejmują rozmowy na sporne tematy po to, aby wspólnie podjąć decyzję odnośnie rozwiązania konfliktu. Celem mediacji nie jest więc ustalenie winnego, ale rozstrzygnięcie kwestii spornych i zakończenie konfliktu.
Mediator powinien czuwać nad tym, aby strony odeszły od wzajemnego obwiniania się, od prób ustalenia, kto ma rację i skierowały się ku możliwości znalezienia praktycznego rozwiązania problemu. Czuwa w związku z tym nad przebiegiem dyskusji, zachęca do wzajemnego wsłuchiwania się w przedstawiane argumenty. Wszystko po to, żeby strony same wypracowały rozwiązanie sporu. Mediator nie posiada mocy wydawania wiążących decyzji. W przeciwieństwie do sędziego, który swym orzeczeniem decyduje o prawach i obowiązkach stron, mediator jest jedynie strażnikiem procedury i oparciem stron w ich dążeniach do porozumienia się.
Kiedy stosuję się mediację?
Zarówno w sporach wynikłych na tle prawa cywilnego, karnego jak i administracyjnego. O wszczęcie mediacji mogą więc zwrócić się np.:
- strony umów cywilnoprawnych, np. umowy najmu, pożyczki czy użyczenia,
- zwaśnieni sąsiedzi, współpracownicy i kontrahenci.
Przedmiotem mediacji mogą być np.:
- spory o prawa majątkowe jak i niemajątkowe np. w przypadku naruszenia dóbr osobistych,
- spory narosłe wokół krzywdy doznanej w związku z popełnieniem czynu niedozwolonego.
Nie można natomiast skierować do mediacji spraw, które rozpoznawane są przez sąd w postępowaniu nakazowym, uproszczonym i upominawczym. Nie prowadzi się mediacji także w sprawach, w których ze względów prawnych zawarcie ugody jest niedopuszczalne, czyli w sprawach o:
- ustalenie ojcostwa,
- uznanie za zmarłego,
- w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.
Organizowanie sesji mediacyjnych jest również bezcelowe, gdy pomimo uprzedniej zgody na jej przeprowadzenie, jedna ze stron (lub obie) swoją roszczeniową postawą uniemożliwia komunikowanie się i podjęcie pertraktacji w celu polubownego załatwienia sprawy.
Szczególną rolę mediacja odgrywa w konfliktach rodzinnych, gdyż umożliwia definitywne rozwiązanie sporów, poprzez przyjęcie stanowiska kompromisowego, co może uchronić strony przed pogłębieniem konfliktu i definitywnym rozpadem łączących je więzi. Mediacja wskazana jest więc w sprawach o rozwód, podział majątku wspólnego, w celu ustalenia zasad wykonywania władzy rodzicielskiej czy sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania.
Wszczęcie postępowania mediacyjnego
Jedną z podstawowych zasad postępowania mediacyjnego jest jego dobrowolność. Strony sporu nie mogą zostać zmuszone do polubownego osiągnięcia porozumienia. Od nich więc zależy zainicjowanie postępowania przed mediatorem a także to, czy wspólnie wypracują kompromis i podpiszą ugodę. Dobrowolność oznacza także, że na każdym etapie postępowania mediacyjnego, każda ze stron może bez żadnych konsekwencji wycofać się z niego i zwrócić się o rozstrzygnięcie do właściwego Sądu.
Zgodnie z treścią art. 183 mediacja może być wszczęta na dwa sposoby:
- na skutek umowy stron,
- na podstawie postanowienia Sądu.
Podmiotami inicjującymi postępowanie mediacyjne mogą być więc obie strony sporu, jedna z nich bądź Sąd. W przypadku, gdy obie strony sporu są zainteresowane polubownym rozstrzygnięciem, powinny zawrzeć umowę o mediację, a następnie zwrócić się do mediatora o przeprowadzenie mediacji. Ustawa określa minimalną treść takiej umowy, stanowiąc, że powinna ona zawierać co najmniej:
- przedmiot mediacji,
- osobę mediatora,
- lub sposób jego wyboru.
Określając w treści umowy przedmiot mediacji należy wskazać istniejący już spór lub spór, który może wyniknąć w przyszłości, na tle łączących strony stosunków prawnych. Dla przykładu, umowa o mediację rozwodzących się małżonków powinna określać problem, który uniemożliwia im polubowne rozwiązanie sporu – np. brak porozumienia co do podziału majątku wspólnego, zasad kontaktów z dziećmi itp.
Postępowanie mediacyjne może też być wszczęte na wniosek jednej ze stron. Strona musi wtedy skierować bezpośrednio do określonego mediatora wniosek o mediację, do którego należy dołączyć dowód doręczenia identycznego wniosku drugiej stronie sporu. Z chwilą doręczenie wniosku mediatorowi następuje wszczęcie postępowania mediacyjnego, z czym prawo wiąże szereg ważnych skutków prawnych, jak choćby wstrzymany zostaje bieg terminów przedawnienia. We wniosku do mediatora należy wskazać:
- strony sporu (imiona, nazwiska oraz adres zamieszkania),
- dokładne określenie żądania,
- okoliczności faktyczne uzasadniające żądanie,
- podpis strony,
- wyliczenie załączników do wniosku – szczególne znaczenie ma tu dowód doręczenia wniosku stronie przeciwnej. UWAGA! Nie wystarczy w tym przypadku dowód przesłania wniosku listem poleconym.
Gdzie znaleźć mediatora?
Ze stosownym wnioskiem o mediację można wystąpić do wielu działających na terenie całego kraju stowarzyszeń skupiających mediatorów. Dla przykładu wskazać można Stowarzyszenie Mediatorów Rodzinnych lub Polskie Centrum Mediacji.
W celu znalezienia odpowiedniego w konkretnej sprawie mediatora, można skorzystać z list stałych mediatorów, tworzonych przez organizacje społeczne i zawodowe. Informacje o listach oraz o ośrodkach mediacyjnych znajdziemy w dowolnym Sądzie Okręgowym.
Dobra wola obu stron
Każdorazowo o przeprowadzeniu mediacji decyduje zgodna wola stron. Dlatego aby mediacja mogła być przeprowadzona, strona przeciwna musi wyrazić na nią zgodę. Prawo wymaga, aby zgoda taka została wyrażona bezpośrednio wnioskodawcy oraz mediatorowi w formie stosownego oświadczenia. Gdy druga strona nie złoży go – mediacja nie dojdzie do skutku.
Mediacja pomimo złożonego wniosku nie zostanie wszczęta także wówczas, gdy wskazany w jego treści mediator odmówi jej przeprowadzenia. Ustawa przyznaje mu takie prawo, ograniczając je jednak do ważnych przyczyn. Stosowne oświadczenie o odmowie wszczęcia mediacji mediator winien złożyć stronom w ciągu 7. dni od doręczenie mu wniosku o mediację.
Sąd wzywa do mediacji
Nie budzi wątpliwości, że najkorzystniejszym dla stron rozwiązaniem jest ugodowe rozwiązanie konfliktu. Dlatego zgodnie z treścią art. 10 k.p.c. w sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ich ugodowego załatwienia. W tych sprawach strony mogą także zawrzeć ugodę przed mediatorem.
W celu realizacji przytoczonej powyżej zasady, prawo przyznaje możliwość zainicjowania mediacji także Sądowi w toku toczącego się postępowania. Sąd musi wydać stosowne postanowienie określające osobę mediatora oraz czas trwania mediacji, który zasadniczo nie może być dłuższy niż 1 miesiąc. Na zgodny wniosek stron, Sąd może jednak podjąć decyzję o przedłużeniu czasu mediacji.
Strony mogą zostać skierowane do mediacji tylko raz w trakcie toczącego się postępowania. Także w przypadku sądowego skierowania sprawy do mediacji, zgodnie z zasadą jej dobrowolności niezbędna jest zgoda stron. Uwaga! Charakterystyczną cechą mediacji jest to, że może być ona prowadzona zarówno przed wszczęciem postępowania sądowego, jak i w trakcie jego trwania.
Mediator, czyli kto?
Mediatorem może być osoba fizyczna, posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych i korzystająca w pełni z praw publicznych. Prawo nie przewiduje żadnych szczególnych wymogów względem osoby mediatora. Podkreśla się jednak, że powinien znać zasady i reguły mediacji, aby profesjonalnie i efektywnie czuwać nad jej przebiegiem.
Stowarzyszenia skupiające mediatorów opisują cechy „wzorcowego” mediatora:
- Przede wszystkim powinien on być neutralny – nie może preferować żadnej ze stron konfliktu. Jego zadaniem jest szanowanie praw obu stron, które w postępowaniu mediacyjnym są równe i muszą być traktowane jednakowo.
- Mediator nie wyraża swojego poglądu względem przedmiotu sporu. Nie narzuca uczestnikom rozwiązań konfliktu ani swego światopoglądu czy systemu wartości. Musi ograniczyć swój udział w postępowaniu do pomocy stronom w samodzielnym wypracowaniu kompromisu i ugodowym rozwiązaniu sporu.
- Ponieważ sesje mediacyjny są poufne, mediator powinien być osobą godną zaufania oraz zaakceptowaną przez obie strony konfliktu. Powinien posiadać profesjonalną wiedzę na tematy fachowe związane z konkretnym sporem, a także nienagannie znać techniki mediacyjne oraz procedurę przebiegu mediacji.
W szczególności w sprawach rodzinnych, zgodnie z treścią art. 436 par. 3 i 4 k.p.c. Sąd kieruje strony do mediacji prowadzonej przez stałego mediatora, posiadającego wiedzę teoretyczną i umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych, albo do mediatora będącego kuratorem sądowym lub wskazanego przez RODK. Zgodnie z kodeksem etyki mediatora Polskiego Centrum Mediacji, mediator nie może czerpać żadnych korzyści materialnych z tego czego dotyczą negocjacje stron.
Bezinteresowność mediatora nie oznacza jednak, że swoją pracę wykonuje za darmo. Pobiera oczywiście stosowne wynagrodzenie, jednak nie jest ono w żadnym stopniu związane ze sposobem rozwiązania konfliktu.
Do zadań mediatora należy stworzenie stronom odpowiednich warunków do odbycia rozmowy na sporne, trudne dla nich tematy. Aby negocjacje zakończyły się sukcesem, niezbędne jest stworzenie sprzyjającej temu atmosfery. Rolą mediatora jest więc zagwarantowanie uczestnikom mediacji klimatu, w którym czuliby się szanowani i akceptowani. Drogą do porozumienia jest właśnie poczucie zwaśnionych stron, że są rozumiane i akceptowane pomimo wyrażanych poglądów i zgłaszanych roszczeń.
Koszty mediacji
Mediatorzy za przeprowadzenia postępowania mediacyjnego otrzymują stosowne wynagrodzenie. Przysługuje im także prawo do zwrotu kosztów jakie ponieśli w związku z przeprowadzoną mediacją. O ile mediator nie zrzeknie się prawa do wynagrodzenie, wszelkie koszty mediacji obciążają strony sporu. Zasady ustalenia kosztów mediacji uzależnione są od tego, czy została ona wszczęta na skutek umowy stron czy też w drodze sądowego skierowania do mediacji.
W przypadku mediacji pozasądowej (rozpoczętej na wniosek stron) – wysokość wynagrodzenia mediatora strony ustalają z nim w treści umowy. Średni koszt jednego spotkania z mediatorem to ok. 170 – 190 zł. Jeśli przedmiotem mediacji jest spór o prawa majątkowe, zazwyczaj należy także uiścić opłatę w wysokości 1 proc. wartości przedmiotu sporu. Zwyczajowo koszty mediacji są dzielone po połowie, chyba że strony ustalą inaczej.
Jeśli strony zostały skierowane do mediacji przez Sąd, koszty uzależnione są od rodzaju spornej sprawy. I tak, w sprawach o prawa majątkowe (np. o odszkodowania z tytułu nienależytego wykonania zobowiązań czy podział majątku wspólnego małżonków) mediator pobiera wynagrodzenie w wysokości 1 proc. wartości przedmiotu sporu, nie mniej jednak niż 30 zł, i nie więcej niż 1000 zł. W sprawach o prawa majątkowe, w których wartości przedmiotu sporu nie da się ustalić, oraz o prawa niemajątkowe wynagrodzenie mediatora za pierwsze posiedzenie mediacyjne, przeprowadzone w wyznaczonym przez sąd czasie mediacji, wynosi 60 zł., a za każde następne posiedzenie – 25 zł.
Ustawodawca przewidział także sytuację, w której strona uiściła opłatę za wniesienie pozwu, a następnie sprawa na skutek sądowego skierowania trafiła do mediacji. Czy strony będą obowiązane ponieść podwójny koszt postępowania? Otóż, w sytuacji takiej stronie zostanie zwrócona kwota stanowiąca ¾ wartości uiszczonego wpisu, o ile mediacja zakończy się podpisaniem ugody! Będzie jednak musiała ponieść koszty wynagrodzenia mediatora.
Ugoda i co dalej?
To, czy mediacja zakończy się powodzeniem czy fiaskiem zależy od stopnia narosłego między stronami konfliktu, a także od chęci stron do polubownego rozwiązania sporu. O pełnym sukcesie można mówić wtedy, jeśli strony ustalą satysfakcjonujące je obie rozwiązanie i spiszą stosowną ugodę. Każda ze stron otrzymuje podpisany przez wszystkich uczestników (także przez mediatora) egzemplarz ugody. Jeśli to Sąd zadecydował o rozpoczęciu mediacji – mediator ma obowiązek dołączyć jej kopię do sprawozdania, które sporządza dla Sadu.
Uwaga! Ugoda zawarta przed mediatorem uzyskuje moc prawną w chwili jej zatwierdzenia przez Sąd. W celu jej zatwierdzenia należy wystąpić ze stosownym wnioskiem do właściwego Sądu. Sąd może odmówić zatwierdzenia ugody tylko wówczas, gdy jest ona sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego, zmierza do obejścia prawa lub gdy jest niezrozumiała bądź zawiera sprzeczności.
Anna Matyja, 11 maja 2008