Prawny obowiązek obywatela zawiadomienia o przestępstwie reguluje art. 240 § 1 k.k., który stanowi, że kto mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166 lub 252, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Przepis ten na każdego obywatela nakłada obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o karalnym przygotowaniu, usiłowaniu lub dokonaniu szczególnie niebezpiecznych przestępstw, tj.: ludobójstwa (art. 118 k.k.), zdrady głównej (art. 127 k.k.), zamachu stanu (art. 128 k.k.), szpiegostwa (art. 130 k.k.), zamachu na życie Prezydenta RP (art. 134 k.k.), gwałtownego zamachu na jednostkę wojskową (art. 140 k.k.), zabójstwa (art. 148 k.k.), sprowadzenia powszechnego niebezpieczeństwa (art. 163 k.k.), porwania samolotu lub statku (art. 166 k.k.), porwania zakładników (art. 252 k.k.). Jest to katalog zamknięty najcięższych przestępstw.
Obowiązek zawiadomienia o jednym z wymienionym przestępstw, bez względu na stopień jego zaawansowania, powstaje wówczas, jeżeli obywatel uzyskał o nim wiarygodną informację, bez konieczności jej sprawdzania. Wiarygodność informacji o przestępstwie nie wymaga pewności, lecz jedynie takiego stopnia uprawdopodobnienia, że u każdego człowieka rozsądnie oceniającego fakty, powinna wywołać podejrzenie co do zaistnienia przestępstwa (np. znalezienie zmasakrowanych zwłok, podsłuchanie rozmowy terrorystów planujących zamach)[1]. Należy zauważyć, że obowiązek ten nie obejmuje również powinności zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, sprawdzania faktów i okoliczności związanych z jego popełnieniem. Obowiązek, o którym mowa, powinien zostać spełniony niezwłocznie po otrzymaniu informacji o takim zdarzeniu. Niewywiązanie się z niego jest przestępstwem skierowanym przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, określonym właśnie w art. 240 § 1 k.k.
W literaturze przedmiotu spornym pozostaje, czy o przestępstwie określonym w katalogu art. 240 § 1 k.k. powinien zawiadomić adwokat, jeśli wszedł w posiadanie takiej informacji, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, bądź duchowny – gdy uzyskał taką wiadomość przy spowiedzi. Jak pisze Tomasz Grzegorczyk: „Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, wynikający z art. 240 k.k., nie dotyczy jednak adwokatów i duchownych, gdy powzięli wiadomość w sytuacjach określonych w art. 178 k.p.k. (…)”[2].
Stanowisko przeciwne, które w mojej ocenie jest bardziej trafne i zasługuje na aprobatę, prezentuje Andrzej Marek. Twierdzi on, że: „Trudno bowiem uznać za prawnie usprawiedliwione postępowanie adwokata, który nie przekazuje organom ścigania wiarygodnej informacji o planowanym zabójstwie, zamachu na bezpieczeństwo publiczne (np. planowanym zamachu bombowym) lub innej wymienionej w art. 240 § 1 k.k. zbrodni, zasłaniając się tajemnicą adwokacką. Przekazanie informacji w takich wypadkach jest obowiązkiem, aczkolwiek adwokat nie musi ujawniać nazwiska klienta, od którego ta informacja pochodzi. Dodać należy, że określony w art. 178 k.p.k. zakaz przesłuchania adwokata co do faktów, o których dowiedział się występując jako obrońca w sprawie karnej, dotyczy innej materii niż określony w art. 240 § 1 k.k. powszechny obowiązek zawiadamiania o najcięższych przestępstwach”[3].
Ustawodawca przewiduje uchylenie przestępczości czynu oraz karalności w przypadku niewywiązania się z prawnego obowiązku zawiadomienia o przestępstwie. W myśl art. 240 § 2 k.k. nie popełnia przestępstwa określonego w art. 240 § 1 k.k. ten, kto zaniechał zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania przestępstw już wie o przygotowanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym. Okolicznościami uzasadniającymi to przekonanie mogą być np.: popełnienie przestępstwa przed budynkiem Policji lub prokuratury, obecność funkcjonariuszy organów ścigania w miejscu i czasie przestępczego zdarzenia, uzyskanie informacji o przestępstwie ze środków masowego przekazu oraz posiadanie wiadomości, że w tej sprawie prowadzone jest już postępowanie karne. Na podstawie art. 240 § 3 k.k. karalność tego czynu jest uchylona, jeżeli zaniechanie zawiadomienia nastąpiło z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą osobie niezawiadamiającej lub jej najbliższym.
Zbigniew Banasiak
[1] A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego; część szczególna, Warszawa 2000, s. 228.
[2] T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarze Zakamycza, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003, s. 765.
[3] A. Marek, op. cit., s. 230.